Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego każda osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci. Możliwe jest powołanie w testamencie do spadku jednej osoby, nawet zupełnie obcej, niezależnie od liczby spadkobierców ustawowych.
Odrębną kwestią pozostaje ważność testamentu, który musi spełniać szereg wymogów formalnych. Jeżeli testament z jakiś względów okazuje się nieważny (przy jednoczesnym założeniu, iż brak jest innych testamentów) np. z powodu nie zachowania odpowiedniej formy czy sporządzenia go w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli, porządek dziedziczenia następuje wedle reguł ustawowych.
Dziedziczenie testamentowe, mające pierwszeństwo przed porządkiem ustawowym, może doprowadzić do sytuacji, w której najbliższa rodzina zmarłego nie otrzymuje majątku spadkowego. Bliscy nie powołani do dziedziczenia mogą jednak domagać się od spadkobiercy testamentowego zapłaty zachowku. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może domagać się od obdarowanego za życia przez spadkodawcę, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Zachowek można określić jako pewną minimalną część majątku spadkodawcy, która należy się części spadkobierców ustawowych niezależnie od woli zmarłego. Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego uprawnionymi do zachowku są zstępni (dzieci, wnuki, itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, ale tylko w sytuacji gdy osoby te byłyby w danej sytuacji powołane do spadku na podstawie kodeksu cywilnego. Podkreślić należy, iż nie jest uprawnione do zachowku rodzeństwo spadkodawcy. Nie jest również uprawniony do dziedziczenia i w konsekwencji również do domagania się zachowku małżonek rozwiedziony bądź pozostający w separacji prawnej.
Wysokość zachowku wynosi zasadniczo 1/2 wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby z mocy ustawy, a gdy uprawniony jest małoletni bądź trwale niezdolny do pracy 2/3 tegoż udziału. Do precyzyjnego określenia wyskosci należnego zachowku konieczne jest ustalenie wysokości udziału spadkowego jaki przysługiwałby z ustawy oraz tzw. substratu zachowku. W tym zakresie polecić można często powoływane uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004r. (sygn. akt II CK 444/02), w którym opisano ten proces krok po kroku.
Spadkodawca może jednak, w ściśle określonych przypadkach, zastrzec w testamencie, iż pozbawia określoną osobę prawa do zachowku, co określane jest jako wydziedziczenie. Przyczyną wydziedziczenia może być umyślne popełnienie ciężkiego przestępstwa na szkodę spadkodawcy, uporczywe nie dopełnianie obowiązków rodzinnych czy uporczywe zachowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Konieczne jest jednak wskazanie przyczyny w testamencie oraz jej rzeczywiste zaistnienie.
W braku dobrowolnego zaspokojenia roszczenia o zachowek powództwo wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. W zależności o wysokości zachowku będzie to bądź sąd rejonowy bądź sąd okręgowy.
Pamiętać należy, iż roszczenie o zachowek przedawnia się. W obowiązującym stanie prawnym roszczenia uprawnionego przedawniają się z upływem lat pięciu od dnia ogłoszenia testamentu (przed nowelizacją kodeksu cywilnego która weszła w życie 23 października 2011 r. ten był krótszy i wynosił 3 lata).
